Która ręka – lewa czy prawa – jest tą dominującą? Które oko, a która noga przeważa u dziecka? I z czym właściwie wiążą się trudności związane z lateralizacją, jeśli chodzi o naukę w szkole?

LATERALIZACJA – to hasło zapewne mówi Tobie bardzo niewiele, albo w ogóle nic. Warto jednak zgłębić temat, zwłaszcza jeśli jesteś rodzicem dziecka w wieku szkolnym. To właśnie na tym etapie rozwoju i nauki mogą pojawić się „schody” związane z kształtowaniem się lateralizacji u dziecka. Trudności da się zniwelować, ale przez brak działania mogą utrwalać się i przekształcać w zaburzenia rozwojowe.

Lateralizacja to asymetria czynnościowa prawej i lewej strony ciała ludzkiego, która wynika z różnic w budowie i funkcjonowaniu półkul mózgowych. Pamiętaj, że dziecko nie rodzi się ze sprecyzowaną lateralizacją. Jest to proces postępujący, formujący się stopniowo wraz z wiekiem i ogólnym rozwojem ruchowym dziecka. Prowadzi do ukształtowania przewagi jednej strony ciała nad drugą podczas wykonywania czynności ruchowych. Za określoną stronność ciała odpowiada przeciwległa półkula mózgowa. Lateralizacja nie ogranicza się wyłącznie do pracy rąk. Występuje również w przypadku nóg oraz parzystych narządów zmysłu – oczu i uszu.

Zaproponuj dziecku zabawy, podczas których bez większego problemu zaobserwujesz, która strona ciała u niego dominuje. Podaj dziecku butelkę i poproś, aby zajrzało i sprawdziło, co leży na jej dnie. Następnie poproś dziecko, aby zerknęło przez wizjer i zobaczyło, czy ktoś nie stoi za drzwiami wejściowymi do waszego domu. Zachęć dziecko, aby obejrzało swój pokój przez lunetę (użyj rolki od papieru toaletowego lub ręcznika kuchennego). Podczas tych zabaw dostrzeżesz, które oko dziecko wybiera.

Czas na sprawdzenie ucha. Kiedy dziecko rozmawia przez telefon, zwróć uwagę, do której strony przykłada aparat. Gdy chcesz powiedzieć dziecku coś na ucho, zaobserwuj, którą stroną (którym uchem) ustawi się do Ciebie. Możesz podać dziecku na przykład muszelkę bądź inny przedmiot, który wydaje dźwięk, i zobaczyć, do którego ucha dziecko ten przedmiot przyłoży.

Jeśli poobserwujesz swoje dziecko podczas wykonywania codziennych czynności, prędko zauważysz, która ręka u niego dominuje. Zauważ, którą ręką je zupę (w której trzyma łyżeczkę). Zaproponuj dziecku rzuty piłką do pudełka jednorącz i zobacz, której ręki dziecko użyje. Podczas rysowania przyuważ, w której ręce dziecko trzyma ołówek. Przewaga jednej ręki nad drugą u wielu dzieci staje się wyraźna około 4 roku życia, zaś pierwsza klasa szkoły podstawowej to czas, kiedy powinna ustalić się wyraźna dominacja. Ostatecznie lateralizacja nabiera kształtu między 12 a 14 rokiem życia.

Jeśli poprosisz dziecko, aby kopnęło piłkę, poskakało na jednej nodze lub na przykład przesunęło nogą plecak, który leży na podłodze – będziesz w stanie stwierdzić, która noga jest tą dominującą.

Najkorzystniejszym rezultatem dla dziecka jest sytuacja, kiedy podczas wszystkich prób zabaw maluch decyduje się na używanie zawsze prawej lub zawsze lewej strony ciała. Możemy jednak wyodrębnić różne rodzaje lateralizacji u dzieci.

Jednorodna może być:

• Prawostronna – w której występuje przewaga prawej ręki, nogi, oka i ucha oraz świadczy o dominacji lewej półkuli.
• Lewostronna – w której występuje przewaga lewej ręki, nogi, oka i ucha, a świadczy o dominacji półkuli prawej.

Niejednorodna, zwana też skrzyżowaną, polega na czynnościowej przewadze narządów ruchu i zmysłów nie po tej samej stronie, ale po obu stronach ciała. Nieustalona, osłabiona, obustronna – charakteryzuje się brakiem ustalonej dominacji poszczególnych narządów ruchu i zmysłów.

Występowanie u Twojego dziecka lateralizacji niejednorodnej bądź nieustalonej może generować różnego rodzaju trudności w nauce, spowodowane zaburzeniami współdziałania oka i ręki (koordynacji wzrokowo–ruchowej), a także problemami w orientacji w stronach ciała i w przestrzeni. Do najczęstszych komplikacji należą trudności w opanowaniu umiejętności czytania i pisania. Możliwe jest występowanie symptomów zaburzeń orientacji kierunkowej, takich jak mylenie liter i cyfr o podobnym kształcie, a innym ułożeniu w przestrzeni: „b- d”, „b- p”, „d-g”, „n- u”, „6-9”; odwracanie kształtów liter i cyfr (tzw. inwersja statyczna), zamienianie kolejności liter i cyfr, przestawianie liter w dwuznakach: „sz- zs”, a także zmiany kolejności sylab w wyrazach lub zmiany kolejności całych wyrazów (tzw. Inwersja dynamiczna). Dziecko może mieć trudności z przejściem od literowania do czytania całościowego – zauważysz, że dziecko denerwuje się i zniechęca podczas prób czytania. Wpisaniu natomiast może to prowadzić do pisma lustrzanego, które polega na odwróceniu zarówno kształtu, kolejności, jak i kierunku kreślenia liter (od strony prawej do lewej). Pismo dziecka jest chaotyczne, często towarzyszy mu obniżony poziom graficzny. Zdarza się, że dziecko, które myli kierunki i strony ciała, zaczyna pisać od prawej do lewej.

Dzieci leworęczne napotykają szereg dodatkowych komplikacji – oprócz problemów wynikających ze skrzyżowanej lateralizacji, doświadczają trudności wynikających z pisania lewą ręką. Takim dzieciom należy umożliwić położenie zeszytu pod skosem i zadbać o odpowiednie ustawienie lampki (w taki sposób, aby światło padało z odpowiedniego kierunku). W szkolnej ławce dziecko leworęczne powinno mieć sąsiada po swojej prawej stronie, aby mogło swobodnie pisać lewą ręką. Pamiętaj, że w sklepach papierniczych można zakupić nożyczki i inne przybory przeznaczone dla dzieci leworęcznych.

Występowanie u dzieci wyżej wymienionych objawów przez dłuższy czas, bez odpowiedniej pomocy, może być przyczyną niepowodzeń szkolnych oraz niekorzystnie wpłynąć na motywację do nauki. Dlatego tak ważne jest wdrożenie, jeszcze w okresie przedszkolnym – oraz kontynuowanie w okresie wczesnoszkolnym – odpowiednich zabaw i ćwiczeń, które zapobiegają negatywnym konsekwencjom nieprawidłowej lateralizacji.

Co będziesz mógł zrobić wspólnie z dzieckiem?

Warto usprawniać małą motorykę (praca rąk i paluszków) i orientację w przestrzeni (motoryka duża, czyli aktywność ruchowa całego ciała). Należy rozwijać koordynację wzrokowo-słuchową i wzrokowo-ruchową, trenować prawidłowy uchwyt narzędzia piśmienniczego, ćwiczyć wybieranie odpowiedniego kierunku w czasie pisania i rysowania oraz kontrolę i regulowanie napięcia mięśni w czasie ćwiczeń grafomotorycznych.

Ważna informacja dla Ciebie – dla dzieci w wieku przedszkolnym i szkolnym można przeprowadzić badanie w oparciu o test i obserwację, za pomocą których pedagog czy psycholog może sprawdzić rodzaj i stopień lateralizacji dziecka, a następnie podpowiedzieć Tobie, jak należy z dzieckiem ćwiczyć.