Pamiętam to doskonale – kiedy sama byłam przedszkolakiem, uwielbiałam bajki. Najbardziej te opowiadane przez osoby dorosłe. Bajki nie tylko mnie ciekawiły, one mnie wręcz pochłaniały i dotykały bardzo głęboko. Obrazy, które jako mała dziewczynka tworzyłam w swojej głowie podczas słuchania opowieści, były tak realne, że treść bajki przeżywałam jeszcze długo po jej wysłuchaniu. Pamiętam też, że niesamowicie mocno utożsamiałam się z bohaterami każdej historii. Przejmowałam się tym, co przytrafiało się głównym postaciom i szukałam podobnych sytuacji w otaczającym mnie świecie. Bajki z pewnością poruszały moją wyobraźnię i docierały do moich emocji. Słuchając ich, czułam się tak, jakbym we własnym umyśle pracowała obrazem. Nie mogłam wtedy wiedzieć, że istnieją bajki i niezwykłe historie, tak świadomie skonstruowane, aby dzieci w wieku przedszkolnym odnajdywały w nich cząstkę siebie czy konkretne problemy, z którymi osobiście się borykają. Z całą  pewnością niczego nie wiedziałam też wtedy o… bajkoterapii.

Bajki, a dzieci inteligentne emocjonalnie

Inteligencja emocjonalna to termin coraz częściej wymieniany jako element prawidłowego rozwoju dziecka. Umiejętne radzenie sobie z emocjami, swoimi oraz innych, nawiązywanie prawidłowych relacji, empatia czy działanie zgodnie z przyjętymi normami to klucz do wielopłaszczyznowego sukcesu w życiu człowieka. Dziecko inteligentne emocjonalnie trafnie identyfikuje i okazuje własne odczucia, rozpoznaje emocje innych ludzi, rozumie i przewiduje motywy zachowań innych osób oraz własne. Potrafi nazywać stany emocjonalne i wyrażać swoje uczucia słowami. Dziecko staje się bardziej elastyczne, potrafi odnaleźć się w ciągle zmieniających się sytuacjach. Rozumiejąc emocje innych, świetnie funkcjonuje w grupie czy zespole, na przykład w przedszkolu.

Emocje są nam bardzo potrzebne. To dzięki nim dziecko lepiej radzi sobie ze stresem i szybciej adaptuje do nowych sytuacji. Przedszkolak nie jest jednak w pełni dojrzały ani stabilny emocjonalnie. Potrzebuje czasu, wsparcia bliskiej osoby dorosłej – najlepiej rodzica bądź mądrego wychowawcy w przedszkolu – a także otoczenia rówieśników (czyli towarzystwa innych dzieci, które generują różnorodne sytuacje), aby móc emocjonalnie dojrzeć. Podstawową metodą, jaką mają do dyspozycji rodzice i nauczyciele wychowania przedszkolnego, jest… rozmowa. Wspólne dyskutowanie, tłumaczenie dziecku zasad rządzących światem, otwarte mówienie o uczuciach i lękach objaśnia, w jaki sposób należy radzić sobie z rzeczywistością. Częścią takiej rozmowy powinno być aktywne słuchanie, a to znaczy, że rozmowa wymaga skupienia i czasu, a analiza danej sytuacji – zadawania dziecku pomocniczych pytań. Dzięki różnorodnym formom zabaw – ze szczególnym uwzględnieniem sfery emocjonalnej – rodzice w domu i wychowawca w przedszkolu mogą pomóc dziecku zrozumieć różne zachowania, rozpoznawać problemy oraz budować relacje z nowo poznanymi osobami. Dziecko, które otrzymuje od dorosłych ze swego otoczenia dużą porcję aprobaty, nabywa pewności siebie, wiary we własne możliwości, a także świadomość, że uda mu się stawić czoła wyzwaniom. Ważne, by dziecko dostrzegało i akceptowało również swoje wady. Przedszkolak powinien rozumieć, że nikt nie jest doskonały, a popełnianie błędów leży w ludzkiej naturze. Podczas wspólnej zabawy, łącz elementy gry i zabawy z modelowymi sytuacjami zaczerpniętymi z życia codziennego, wymyślając takie aktywności, które pobudzą emocje dziecka.

Ale, gdzie te bajki? No właśnie – jednym z rodzajów aktywności usprawniających rozwój inteligencji emocjonalnej dzieci jest czytanie bajek, historii czy opowiadań, których treść jest wspólnie z przedszkolakiem analizowana. Możesz zadać dziecku pytania do tekstu, by dać mu szansę na wypowiedzenie się i zastanowienie nad problemem oraz jego rozwiązaniem. Aby maluch lepiej zrozumiał treść, warto dopełnić ją obrazem, zdjęciami czy ilustracjami. Chyba, że cel jest inny, a Tobie zależy na tym, żeby to dziecko narysowało to, o czym czytasz lub zilustrowało jakąś konkretną emocję, o której słyszy lub którą akurat w danym momencie, podczas słuchania bajki, samo odczuwa. Dodatkowo możesz zaproponować dziecku cały bank zabaw: ruchowych – dziecko naśladuje bohaterów; rytmicznych – wspólnie z dzieckiem powtarzajcie kawałek opowiadania, klaszcząc w dłonie; plastycznych – dziecko może zilustrować to, co podsuwa mu wyobraźnia podczas słuchania bajki; matematycznych – poproś, by przedszkolak policzył, ilu bohaterów występuje w opowieści; językowych – możecie razem powtórzyć trudne słowa.

Bajki terapeutyczne

Dlaczego w kategorii pracy nad emocjami oraz rozwijania inteligencji emocjonalnej u dzieci w wieku przedszkolnym, bajki terapeutyczne i opowiadania, które zawierają elementy terapii pedagogicznej, są tak popularne? Za pośrednictwem bajek terapeutycznych dostarczamy dziecku informacji z zakresu rozumienia sytuacji trudnych emocjonalnie, strategii radzenia sobie z zaistniałym problemem, nazywania emocji, jasnego komunikowania się, mówienia o swoich zmartwieniach oraz interpretacji zachowań innych osób. Bajkoterapia przedstawia nie tylko możliwe sposoby poradzenia sobie z sytuacją lękotwórczą, ale również ostrzega dziecko, oswaja z emocjami i zdarzeniami, które mogą pojawić się jego w życiu w przyszłości. Treść bajek terapeutycznych ukazuje, jak nie należy zachowywać się w konkretnych sytuacjach czy wobec innych osób, oraz pozwala dzieciom lepiej zrozumieć, jakie postawy nie są społecznie akceptowalne, a jakie bardzo mile widziane w kontaktach z ludźmi. Odpowiednio dobrany tekst służy więc do realizacji określonych celów – w tej grupie wiekowej przede wszystkim wychowawczych.

Osobiście zalecam pracę z opowiadaniami zawierającymi elementy terapii pedagogicznej wcale nie wtedy, gdy już jesteśmy świadkiem sytuacji trudnej (oczywiście wówczas jest to absolutna konieczność i jedno z kluczowych narzędzi, jakimi dysponujemy), ale prewencyjnie, gdy problematyczne zdarzenie jeszcze nie nastąpiło. W ten sposób przygotowujemy dziecko na radzenie sobie z konkretną sytuacją i emocjami jej towarzyszącymi. Czytając maluchowi bajki terapeutyczne, pomagasz mu zrozumieć, że jego problemy nie są odosobnione, że inne dzieci odczuwają takie same troski, rozterki i emocje, że strach, smutek czy wstyd to normalne uczucia, z którymi zmagają się wszyscy, że z każdego kłopotu jest wyjście, a z każdą sytuacją można sobie poradzić.

Bajkoterapia jest procesem

Bajkoterapia to praca z bajką, a praca stanowi pewien proces. Nie spodziewaj się spektakularnego rezultatu po przeczytaniu jednego opowiadania. I najważniejsze – praca z bajkami nie polega tylko na ich czytaniu. Przede wszystkim musisz „pochylić się” nad  dzieckiem i zdiagnozować (czyli rozpoznać) problem. W następnym kroku ustal kierunek działania. Zadaj sobie pytanie – w realizacji jakiego konkretnego celu bajka ma pomóc mnie i mojemu dziecku? Co chcę uzyskać ja? Co chcę, aby osiągnęło moje dziecko? Dokąd mamy dojść? Treść bajki musi być odpowiednio dobrana i jak najbliżej skorelowana z sytuacją realną, ale także z wiekiem dziecka. Wskazane jest, aby przedszkolak mógł utożsamić się z bohaterami czy sytuacją przedstawioną w bajce.

Stałym elementem modelu, według którego powinieneś działać, jest refleksja dziecka. Maluch musi mieć czas, aby przemyśleć to, co usłyszał, i móc się na ten temat wypowiedzieć, podsumować oraz zanalizować sytuację. Refleksja ma na celu uaktywnienie lub wyciszenie emocjonalne. Po przeczytaniu tekstu, u dziecka powinno pojawić się uczucie ulgi i zniknąć napięcie. Mowa tu o odreagowaniu psychicznym. Daj dziecku przestrzeń i czas na jego własną wypowiedź. To ono będzie nazywać swoje uczucia, emocje, jakie przeżywa i problem, z jakim się mierzy. Proponuj zmiany w postawie i w zachowaniu, ale dopiero po tym, jak wypowie się dziecko. Najpewniej, kiedy zaczniecie wspólnie rozmawiać, ono samodzielnie będzie w stanie dostrzec możliwe rozwiązania. Końcowy etap, następujący po starannym przeanalizowaniu problemu, dyskusji i wyciągnięciu wniosków, to uświadomienie zaistniałych zmian. Tak wygląda pełny, domknięty proces pracy z bajką.

Wiele możliwości

Praca z bajką daje wiele możliwości – możesz pracować z dzieckiem, wykorzystując różne techniki:

• Czytasz tylko wybrany fragment tekstu.
• Możesz zaproponować tekst o charakterze relaksacyjnym lub aktywizującym.
• Zachęć dziecko do dyskusji w oparciu o historię, którą usłyszy.
• Napiszcie list do bohatera opowiadania za pomocą ilustracji. Dziecko może także podyktować Tobie treść listu.
• Dziecko może wymyślić inne zakończenie opowieści.
• Zachęć malucha, aby spróbował wejść w rolę wybranego bohatera i przedstawił krótką scenkę.
• Dziecko może wykonać ilustrację do tekstu, przedstawiając nastrój bajki albo emocje, które samo odczuwa.

Możesz także proponować przedszkolakowi różnego rodzaju kreatywne zabawy związane z bajką:

• Lepienie z plasteliny – postaci bądź elementów występujących w danej scenie, którą dziecko poznało.
• Wykonywanie wydzieranek.
• Tworzenie historyjek obrazkowych i układanie podpisów do bajki (starszy przedszkolak).
• Projektowanie strojów dla bohaterów.
• Rozwiązywanie zagadek związanych z treścią bajki.
• Przygotowanie krótkiego przedstawienia.
• Udział w quizach na temat treści opowiadania.

Na zakończenie dwie, bardzo ważne kwestie – w jaki sposób czytasz Ty i jakie warunki sprzyjają przyswajaniu treści bajki przez dziecko. Jeśli zasiadacie wspólnie do czytania, stwórz odpowiednią, baśniową atmosferę. Zadbaj o scenerię (przygaszona lampka) i odpowiedni nastrój otoczenia. Wybierz taką opowieść, która nie będzie ani zbyt łatwa, ani zbyt skomplikowana. Gdy sięgasz po baśnie tradycyjne, np. baśnie braci Grimm, nie dokonuj żadnych zmian – symbole mają tam znaczenie szczególne. Jeśli dziecko nie ma ochoty na słuchanie bajki, kiedy jest zmęczone albo zajęte czymś innym – odłóż czytanie na później. Pozwól przyjąć dziecku najwygodniejszą dla niego pozycję. Bądź blisko, nie wykonuj innych czynności podczas czytania bajki. Pamiętaj o odpowiedniej mimice. Tembr głosu również ma znaczenie. Nie zapominaj o kontakcie wzrokowym. Powtarzaj, zwłaszcza istotne fragmenty, i sprawdzaj podczas czytania, czy maluch słucha aktywnie – czyli czy podąża za treścią bajki. Gdy skończysz czytać, pozwól dziecku pomilczeć tak długo, jak długo będzie tego potrzebować. Nie musisz wyjaśniać mu sensu bajki, ono samo do tego dojdzie. Pozwól dziecku mówić, gdy będzie miało na to ochotę. Niech podzieli się z Tobą swoimi wrażeniami i refleksjami na temat wysłuchanej historii. W celu utrwalenia treści bajki, warto powtórzyć ją kilka razy. Wszystkie te działania – Twoje i dziecka, są Waszym niepowtarzalnym, wspólnie spędzonym czasem.

Źródła:

„Biblioterapia. Wspieranie rozwoju dziecka przez baśnie i bajki”, listopad 2014, Doradca Nauczyciela Przedszkola, Lidia Kołodziejska.

„Bajkoterapia w przedszkolu”, ksiegarnia.pwn.pl, Strefa porad, styczeń 2018, Katarzyna Dołhun.